Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι η ικανότητα του ανθρώπου να προσαρμόζεται σε δύσκολες και στρεσογόνες καταστάσεις και να διαχειρίζεται τις αναπόφευκτες αλλαγές της ζωής. Όταν ένας άνθρωπος έχει ψυχική ανθεκτικότητα σημαίνει ότι έχει την πνευματική, συναισθηματική και συμπεριφορική ευελιξία και ικανότητα να προσαρμόζεται τόσο σε εσωτερικές, όσο και εξωτερικές απαιτήσεις.
Το να είναι κάποιος ψυχικά ανθεκτικός δεν σημαίνει ότι δεν βιώνει στρες και συναισθηματική δυσφορία, αλλά ότι μπορεί να περάσει μέσα από τις δυσκολίες και να σταθεί ξανά στα πόδια του.
Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η ψυχική ανθεκτικότητα είναι κάτι που μπορεί να αναπτυχθεί με συνειδητή προσπάθεια και υποστήριξη από το περιβάλλον. Επίσης, δεν αποτελεί ένα συνεχές χαρακτηριστικό, αλλά μπορεί να υπάρξουν περιπτώσεις που ο ίδιος άνθρωπος να έχεις μεγαλύτερη ανθεκτικότητα μπροστά σε μια αντιξοότητα, ενώ άλλες φορές να δυσκολεύεται περισσότερο. Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι κάτι που χτίζεται κάθε φορά που αντιμετωπίζουμε μια δύσκολη κατάσταση και μαθαίνουμε από τους χειρισμούς μας.
Γιατί είναι σημαντική η ψυχική ανθεκτικότητα;
Η ανθεκτικότητα είναι αυτή που δίνει στους ανθρώπους τη δύναμη να αντιμετωπίσουν το συναισθηματικό τραύμα και τις δυσκολίες. Οι άνθρωποι που έχουν έλλειψη ανθεκτικότητας, είναι πιο πιθανό να νιώσουν συντετριμμένοι ή αβοήθητοι και καταλήγουν να βασίζονται σε μη υγιής μηχανισμούς άμυνας (π.χ. αποφυγή, απομόνωση, εξαρτήσεις). Αντίθετα, οι άνθρωποι με υψηλή ανθεκτικότητα φαίνεται να έχουν πιο καλή ποιότητα ζωής και ικανοποίηση ακόμα και σε δύσκολες συνθήκες. Και αυτοί οι άνθρωποι βιώνουν στρες, δύσκολα συναισθήματα και εμπόδια, αλλά χρησιμοποιούν τις δυνάμεις τους και αναζητούν υποστήριξη από το περιβάλλον για να ξεπεράσουν τις προκλήσεις της ζωής. Η ανθεκτικότητα τους δίνει τη δύναμη να αποδεχτούν και να προσαρμοστούν στη συνθήκη, ώστε να προχωρήσουν μπροστά. Τέλος, η ψυχική ανθεκτικότητα μπορεί να βοηθήσει στην αποφυγή ή στην καλύτερη αντιμετώπιση ψυχικών διαταραχών, όπως η κατάθλιψη.
Ποιοι παράγοντες παίζουν ρόλο στην ανάπτυξη της;
Η ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας είναι σύνθετη και προσωπική. Περιλαμβάνει ένα συνδυασμό εσωτερικών δυνάμεων και εξωτερικών πηγών στήριξης, που είναι μοναδικός για τον κάθε άνθρωπο.
Σύμφωνα με τη θεωρία της ανθεκτικότητας, μερικοί βασικοί παράγοντες που παίζουν ρόλο στην ανάπτυξη της είναι:
- Τρόπος αντίληψης: Ο τρόπος που κάποιος αντιλαμβάνεται τα πράγματα και τις καταστάσεις μπορεί να τον βοηθήσει να είναι πιο ευέλικτος και δεκτικός στις αλλαγές που δημιουργούν στρες.
- Κοινωνική στήριξη: Τα κοινωνικά συστήματα στήριξης (οικογένεια, φίλοι, κοινότητα, οργανισμοί) μπορούν να ενισχύσουν την ανθεκτικότητα του ατόμου σε καιρούς κρίσης ή τραύματος.
- Αυτοεκτίμηση: Μια θετική αίσθηση εαυτού και η εμπιστοσύνη στις δυνάμεις μπορούν να απομακρύνουν τα συναισθήματα αβοηθησίας μπροστά στην αντιξοότητα.
- Στρατηγικές διαχείρισης: Οι δεξιότητες διαχείρισης και επίλυσης προβλημάτων ενδυναμώνουν ένα άτομο καθώς έχει διαθέσιμα εργαλεία για να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες του.
- Ικανότητες επικοινωνίας: Η ικανότητα να επικοινωνεί κάποιος καθαρά και αποδοτικά τον βοηθά να αναζητήσει υποστήριξη, να κινητοποιήσει τις πηγές του και να αναλάβει δράση. Η ικανότητα να αλληλεπιδρώ, να δείχνω ενσυναίσθηση και να εμπνέω εμπιστοσύνη ευνοούν την ανθεκτικότητα.
- Συναισθηματική αυτορρύθμιση: Η ικανότητα του ατόμου να διαχειρίζεται συναισθήματα, που μπορούν να τον πλημμυρίσουν (ή να ζητά βοήθεια για να τα διαχειριστεί), τον βοηθά να διατηρεί την εστίαση του στη διαχείριση του προβλήματος, που καλείται να αντιμετωπίσει.
Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων με ψυχική ανθεκτικότητα;
Πολλές έρευνες έχουν μελετήσει ποια είναι τα βασικά χαρακτηριστικά των ανθρώπων, που είναι ψυχικά ανθεκτικοί. Μερικά από αυτά είναι:
- Βλέπουν κάθε δυσκολία ως πρόκληση και όχι ως εμπόδιο, που τους παραλύει. Βλέπουν τα λάθη τους ως μαθήματα και ευκαιρίες ανάπτυξης και όχι ως πλήγματα στην αυτοεικόνα και την αξία τους.
- Δεσμεύονται στη ζωή και τους στόχους τους, στην εργασία, στις σχέσεις, στις αξίες τους. Νιώθουν ότι υπάρχει ένα νόημα και ένας λόγος ύπαρξης.
- Εστιάζουν την ενέργεια τους σε καταστάσεις, τις οποίες μπορούν να ελέγξουν και δεν ξοδεύουν το χρόνο τους ανησυχώντας για όσα είναι εκτός του ελέγχου τους. Επειδή προσπαθούν για πράγματα, στα οποία μπορούν να έχουν μια επίδραση, νιώθουν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση.
- Βλέπουν τις συνέπειες των δύσκολων καταστάσεων ως προσωρινές και όχι ως κάτι μόνιμο.
- Δεν υπεργενικεύουν και δεν αφήνουν τα εμπόδια να επηρεάσουν ακόμα και άσχετες πλευρές της ζωής τους.
- Δεν κατηγορούν τον εαυτό τους, όταν συμβαίνουν αναποδιές, και προσπαθούν να δουν όλους τους παράγοντες, που συμβάλλουν σε μια δύσκολη κατάσταση.
- Έχουν αισιοδοξία για το μέλλον και οραματίζονται ότι θα έρθουν καλύτερες μέρες.
- Έχουν πραγματοποιήσιμους στόχους και το κίνητρο να τους εκπληρώσουν.
- Έχουν ενσυναίσθηση και συμπόνια και δεν ανησυχούν για το τι σκέφτονται οι άλλοι για αυτούς.
- Δεν βλέπουν τον εαυτό τους ως θύματα και δεν αναλώνονται σε παράπονα, αλλά προσπαθούν να αλλάξουν ό,τι μπορούν να ελέγξουν.
Πώς μπορώ να αναπτύξω τη ψυχική μου ανθεκτικότητα;
Τα καλά νέα είναι ότι ακόμα και αν δεν νιώθεις ότι αυτή τη στιγμή είσαι ψυχικά ανθεκτικός, μπορείς να μάθεις πως να αναπτύξεις αυτή την ιδιότητα. Για να το καταφέρεις χρειάζεται να εντάξεις στη ζωή σου τις παρακάτω πρακτικές:
- Θέσε όρια και διεκδίκησε: είναι σημαντικό να μπορείς να λες «όχι», όταν οι άνθρωποι γύρω έχουν απαιτούν από εσένα πράγματα, που ξεπερνούν τα όρια σου.
- Αποδέξου ό, τι δεν αλλάζει: Οι δυσκολίες και οι αλλαγές είναι μέρος της ζωής. Αναλογίσου τι μπορείς να αλλάξεις και τι όχι. Αναγνώρισε τον πόνο σου, έχε στο νου σου ότι περνάει και ότι μπορείς να επιβιώσεις, εφόσον φροντίζεις τον εαυτό σου.
- Συνδέσου με τους άλλους: Δημιούργησε ένα καλό κοινωνικό δίκτυο (συγγενείς, φίλους, συναδέλφους κτλ.). Όταν περνάς χρόνο με αυτούς που αγαπάς, όταν τους μιλάς για όσα σε δυσκολεύουν και παίρνεις τη στήριξή τους, τότε μπορεί να έχεις μια διαφορετική αντίληψη των δυσκολιών και να πάρεις κουράγιο. Όσο πιο αληθινές είναι οι σχέσεις σου, τόσο πιο ανθεκτικός θα είσαι.
- Βρες ισορροπία στη ζωή σου: Είναι σημαντικό να έχεις τόσο μια σταθερή καθημερινή ρουτίνα, όσο και ιδιαίτερες ευχάριστες δραστηριότητες. Επίσης, χρειάζεται να φροντίζεις εξίσου το μυαλό και το σώμα σου. Η άθληση, η καλή διατροφή, ο ύπνος, η διασκέδαση, η χαλάρωση συμβάλλουν στην ισορροπία και την ενδυνάμωση μας.
- Ανάπτυξε την αυτογνωσία σου: Παρατήρησε πώς νιώθεις, σε ποιο σημείο στο σώμα σου το νιώθεις. Ονόμασε το συναίσθημα σου και την ανάγκη σου. Αναγνώρισε τι χρειάζεσαι και κάνε ό, τι θα σε βοηθήσει για να φροντίσεις τον εαυτό σου. Παρατήρησε πώς σκέφτεσαι και πώς μιλάς στον εαυτό σου και φρόντισε οι δηλώσεις σου να είναι θετικές και με αυτοσυμπόνια.
- Επίτρεψε να κάνεις λάθη: Τα λάθη είναι μέρος μιας υγιούς ζωής. Μάθε από αυτά και συνέχισε να προσπαθείς. Όσο λιγότερο κρίνεις τον εαυτό σου, τόσο αποδέχεσαι και τους άλλους και χτίζεις υγιείς σχέσεις.
- Δοκίμασε διαφορετικές οπτικές: Προσπάθησε να δεις την κάθε μέρα με μια πιο ευρεία οπτική. Το χιούμορ, η αγάπη, και η προσφορά στους άλλους, η εύρεση ενός νοήματος για τη ζωή και άλλες πνευματικές αντιλήψεις μπορεί να είναι πολύτιμα βοηθήματα στις δύσκολες στιγμές.
- Να είσαι θετικός: Αναζήτησε τι καλό μπορεί να σου προσφέρει μια δύσκολη εμπειρία. Θυμήσου πώς αντιμετώπισες και τι έμαθες από παλιότερες εμπειρίες. Χρησιμοποίησε μια δύσκολη κατάσταση ως μια ευκαιρία να δώσεις αγάπη, φροντίδα, κατανόηση, ενθάρρυνση και συγχώρεση στον εαυτό σου.
- Θέσε στόχους: Προσπάθησε να βάζεις ρεαλιστικούς και πραγματοποιήσιμους στόχους. Αν οι στόχοι σου είναι μακροπρόθεσμοι, φρόντισε να τους «σπας» σε μικρότερα βήματα. Διατήρησε την ευελιξία σου και, κάθε φορά που συναντάς ένα εμπόδιο στους στόχους σου, φρόντισε να προσαρμόζεσαι ανάλογα.
- Πίστευε στον εαυτό σου: Θυμήσου ότι η ουσία δεν είναι να καταφέρνεις συγκεκριμένα πράγματα, αλλά να ξαναβρίσκεις την ισορροπία σου και την ποιότητα ζωής σου. Πίστεψε ότι έχεις τα εφόδια να «προσγειώνεσαι στα πόδια σου» και έχε στο νου σου ότι τίποτα δεν κρατάει για πάντα: ούτε οι δύσκολες, αλλά ούτε και οι εύκολες καταστάσεις της ζωής.
Εμπόδια στην ψυχική ανθεκτικότητα
Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι η διαχείριση των στρεσογόνων καταστάσεων και η ανάπτυξη ανθεκτικότητας δεν είναι εντελώς στον έλεγχο μας. Υπάρχουν παράγοντες (χρόνια νόσος, ψυχική νόσος, περιθωριοποίηση, οικονομικές δυσκολίες κτλ.), που επιβαρύνουν σημαντικά την δυνατότητα μας να ανταπεξέλθουμε στις δυσκολίες. Αυτοί οι παράγοντες καθιστούν την ανάπτυξη της ψυχικής ανθεκτικότητας προσωπική και μοναδική διαδικασία για τον κάθε άνθρωπο.
Κάποια τέτοια εμπόδια δεν είναι ευθύνη του ίδιου του ατόμου, ούτε είναι στον έλεγχο του να τα αλλάξει. Συνεπώς, σε αυτές τις περιπτώσεις καλό είναι να αναζητά οποιαδήποτε βοήθεια μπορεί να είναι διαθέσιμη.
Πότε να ζητήσω βοήθεια ειδικού;
Όπως φαίνεται, η ανάπτυξη ψυχικής ανθεκτικότητας χρειάζεται χρόνο και εξάσκηση. Ωστόσο, αν νιώθετε ότι δεν βλέπετε εξέλιξη ή δεν ξέρετε από που να ξεκινήσετε, σκεφτείτε να μιλήσετε σε έναν ειδικό ψυχικής υγείας. Η συμβουλευτική και η ψυχοθεραπεία στοχεύουν ακριβώς στην ανάπτυξη τρόπων, που συμβάλλουν στη διαχείριση των στρεσογόνων καταστάσεων και στο χτίσιμο της ψυχικής ανθεκτικότητας.
Ιωάννα Κουτσοπούλου (MSc)
Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια Gestalt
